Cieniem będąc, cieniem zostałem / Wacław Holewiński. Wydanie pierwsze. – Warszawa : Lira Wydawnictwo, 2023. – 346, [5] stron ; 21 cm

Powieść, o której wspominałam już w czerwcu, gdy przygotowywałam Czytelniczy letni prowiant. Wiedziałam, że trzeba się jej przyjrzeć bliżej. „Cieniem będąc, cieniem zostałem” Wacława Holewińskiego, to proza, z której można wyłowić mnóstwo smaczków. Ich dobór zależy jak zawsze od czytelniczych potrzeb, wrażliwości i czujności.

Historia najbogatszego Polaka w historii, Karola Jaroszyńskiego, dla którego nawet współcześni polscy miliarderzy nie są żadną konkurencją, jest niezwykle pociągająca. Autor podaje nam ją w atrakcyjnej formie narracyjnej. Nie mamy bowiem do czynienia z biografią, lecz jej literackim przełożeniem, z pełnym zaangażowaniem autorskiej wyobraźni. Czytelnik otrzymuje tu rolę rekonstruktora i musi być w tym zadaniu skrupulatny i pilny, ponieważ Holewiński nie zafundował nam linearnej opowieści. Ale to nie przeszkoda. To atut. Skaczemy po kadrach życia Jaroszyńskiego, jak filmowym transfokatorem najeżdżamy na kluczowe momenty, które zaważyły na losie naszego bohatera. Tak, to bardzo filmowa opowieść. My, Polacy, spragnieni wielkości, śniący o sukcesie na międzynarodową, światową skalę, mamy w swojej historii nietuzinkową, całkowicie zapomnianą postać, która może nam trochę ego narodowe podbudować. Przy czym ta wielkość, zaplątana w meandry wielkiej historii klasycznie się rozpada. Zostają westchnięcia i kolejne oczekiwania na bohatera, który zrobi wreszcie „coś”, co nas uniesie, przeniesie i zakotwiczy w lepszej przyszłości. Już na dobre, a nie tylko na czas mgnienia powieką.

O czym jest ta powieść? Odpowiadam, o czym jest dla mnie: o wiecznym polskim imposybilizmie i wiecznej potrzebie wielkości. O ponadczasowym umyśle, który musi się zderzyć z fatalizmem historii, karłowatymi charakterami, które nigdy nie wyczują doniosłości chwili, nie dostrzegą potencjału lub z samej zawiści zgniotą wszystko, czasem nawet dziejową szansę. Powieść o naszych grzechach narodowych, które zawsze ściągają tę samą pokutę. Ale także o pewnego rodzaju fatum, jakimś wyższym planie, który zawisł nad nami i nie wiadomo, jaki będzie jego finał.    

Nic nie wiedziała o Polsce. Może to i dobrze. Po co komu ta wiedza? Lepiej bez niej. Z czego miałby być dumny? Z ciągłych porażek? Jaki inny naród chciałby swoją tożsamość budować na przegranych. Te pochody na Sybir, kajdany, kobiety w czerni. Po co, po co?

 – myśli Jaroszyński po upojnej nocy spędzonej z pewną szwedzką hrabiną, która była świadkiem jego spektakularnego sukcesu w kasynie w Monte Carlo – wygrana 774 kilogramów złota pozwala spłacić długi tego utracjusza i kobieciarza. Ale staje się też życiowym „gamechangerem”. Od tej chwili zaczyna się finansowy sukces Jaroszyńskiego i ciąg ważnych zdarzeń. Cukrownie, banki, kopalnie, plany własnego kasyna. Wizja małżeństwa z córką cara, Tatianą. Pierwsza wojna światowa i dostawy broni dla rosyjskiego wojska. Potem zderzenie z bolszewikami, nieudana próba ich obalenia i stopniowe wpadanie w cień. Obok tego wszystkiego działania filantropijne, ochronki dla sierot, wspomaganie studentów, jeńców wojennych i ufundowanie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Bogata i niejednoznaczna biografia. Zakurzona. Może gdyby założył ostatecznie własną rodzinę, coś więcej by dziś pozostało?

Tymczasem Wacław Holewiński mówi za Jaroszyńskiego, do czego sam się przyznaje: „tak mogło być, ale na pewno tak nie było”.  Powieść „ugina się” od przemyśleń Jaroszyńskiego, głośno wypowiedzianych, gdy okoliczności temu sprzyjały lub ścigających go wyłącznie w jego głowie. Ta powieść jest mocno „przegadana” –  w dobrym tego słowa znaczeniu – przez głównego bohatera, według możliwych wizji snutych przez autora, który wkłada mu w usta słowa potencjalne, ale możliwe, „wynikające” z biograficznych dociekań.

Polska… wielka euforia po pobiciu bolszewików, a potem wszystko na straty. Szanse… Los czasami bywa hojny, ale zwykle premiuje nielicznych. Tych, którzy chcą i wierzą, że mogą.

 – myśli Jaroszyński, stopniowo odchodząc w cień. Chcieć to móc? Pewnie dużo w tym prawdy. Ale gdy historia wyrzuca nas na ostrych zakrętach, zapewne nie jest to łatwe.

Powieść „Cieniem będąc, cieniem zostałem” Wacława Holewińskiego to także przyjemna wędrówka po epoce, w której żył Jaroszyński. Spotkanie z jej twórcami – rzeźbiarzami, malarzami, architektami. Osobiście bardzo cenię ożywianie minionego świata na kartach powieści. Lubię trafiać na jego detale i pooddychać tamtą atmosferą. Solidny sztafaż, który ma swoją rolę, choć głównego bohatera na pewno nie zakrywa. Ten nad nim zdecydowanie dominuje, mimo że cieniem był i cieniem pozostał.

Ostatecznie wszyscyśmy z cienia. Taki los.

Editress

Złodzieje żarówek / Tomasz Różycki ; [projekt okładki Alicja Biała]. Wydanie I. – Wołowiec : Wydawnictwo Czarne, 2023. – 250, [5] stron ; 20 cm.

Muszę od razu dodać, że chodzi o korytarz bloku dziesięciopiętrowego wzniesionego w minionym systemie. Konkretnie korytarz nad dziesiątym piętrem, który łączył wszystkie klatki schodowe i był miejscem schowków, pralni, suszarni i innych zakamarków, w których działy się rzeczy niesamowite, magiczne i straszne. I  tu natychmiast doprecyzuję, że Tomasz Różycki opisał PRL istotnie jako rzeczywistość mityczną, magiczną i piekielną.

Kręgi piekła w dziesięciopiętrowym bloku na jednym z osiedli w Opolu, (lokalizację da się ustalić po licznych „śladach” w tekście”), miały szerokie zasięgi i nieprawdopodobne emanacje. Winda, zsyp na śmieci, pękające rury w ścianach, wieczna ciemność – wynikająca z kradzieży żarówek, lokalnych podpaleń (stąd dym i „zaciemnienie”), dokonywanych przez kochających Heraklita wyznawców. Ciemność to także efekt zadymień papierosowych, które były stałym elementem każdej rodzinnej imprezy, gdzie przysłowiowe siekiery nie poddawały się prawom grawitacji. Ciemność mogła również spaść na człowieka nagle, gdy zbyt wiele skapnęło z aparatury wiadomego zastosowania.

W takim piekielnym bloku funkcjonuje rodzina Tadeusza, naszego dziecięcego narratora, który przeprowadza nas przez swoją historię, ale także towarzyszących mu sąsiadów, rówieśników, znajomych. Nie jest to obraz w pełni realistyczny, ale też nie mamy poczucia zupełnego surrealistycznego odrealnienia. Tadeusz, mitologizując sceny, obrazy, postacie, podnosi ich rangę w czasie, który potrafił upodlić wszystko i wszystkich. Mityczne bóstwa musiały od czasu do czasu zawładnąć ludzkimi ciałami, wpływać na ich zachowania, a nawet wygląd – bo inaczej Tadeusz nie wytłumaczyłby sobie tej rzeczywistości i zjawisk w niej występujących. W mojej opinii wybrał najlepszą z dróg.

Powieść złożona jest z nawarstwiających się dygresji. Bohater chce nam opowiedzieć o pewnym ważnym zdarzeniu w jego rodzinie, o niesamowitym „geście miłości”, aby dosłownie po pierwszym zdaniu skręcić w odmęty mnóstwa innych historii i obrazków, których kolejnym katalizatorem jest kawa w ziarnach i konieczność zmielenia jej u sąsiada. Aby tego dokonać, należy pokonać wspomniany koszmarny korytarz, w którym mógł czyhać Minotaur, a nawet sam Hades z „bóstwami pomniejszymi”. Wyobraźnia Tadeusza, dziecięca naiwność i dziecięce lęki otwierają przed nami Tartar niesamowitych opowieści, pole walk z bogami, którzy robili z ludźmi, co im się tylko zamarzyło. Korytarz jako miejsce niczyje i zarazem miejsce dla wszystkich, przeraża i nęci:

Korytarz, z poziomu którego dało się ręką dosięgnąć obłoków czy gwiazd w rozświetloną noc, pozostawał wszelako miejscem niczyim, kładką zawieszoną  w przestworzach, na której spotykali się wszyscy pragnący ucieczki i odosobnienia: tam umawiano się na papierosa, na flaszkę, na miłosne schadzki, tam próbowano wszelkich substancji zakazanych. Tam wreszcie dopadały ludzi ludzkie potrzeby: liczne wnęki i zakamarki wzdłuż całego przejścia były z jakiegoś powodu dla niektórych wprost wymarzone, wręcz korciły, by w ukryciu załatwić się, pozostając wciąż niewykrytym.(…) Korytarz – zwany też stromym strychem z uwagi na mieszczące się tam pomieszczenia pralni i suszarni – potrafi być bowiem miejscem grozy, szczególnie w ciemnościach. Ale i w dzień często widoczne na posadzce ślady krwi wskazywały na to, że niekiedy ktoś tam poluje.

To mały rzut okiem na wspólną przestrzeń blokową. Ale bohaterowie sprawnie funkcjonują również wśród „akcesoriów PRL-u” –  prodiż, młynek, śnieżący telewizor, „aparatura”, a wszystko to w metrażach klatek dla chomików – à propos, wątek zwierząt jest też szeroko i interesująco przedstawiony. Szczególnie psów. Mam wrażenie, że pies jest zwierzęciem arcypolskim w każdym systemie. 🙂

Chów klatkowy nieco rozluźnia balkon. Jest on bardzo ważną przestrzenią, w której dokonują się sprawy istotne (tu często biją źródła donosicielstwa, zawsze można podsłuchać, co u sąsiada…), ale również wyzwala się prawdziwa chęć do lotu, chęć opuszczenia piekielnych blokowych kręgów.

Dzięki dziecięcemu narratorowi mamy również wgląd w dzieciństwo PRL-u. Niby szare, ubogie w akcesoria, ale barwne – paradoksalnie. Na pewno bardziej swobodne i wolne niż dziś – tu również widzę paradoksalność. Dzieci to bardzo ważny “element” blokowego pejzażu i jego okolic. Wszystko, co najważniejsze działo się poza mieszkaniem. Daleko od wzroku dorosłych. Rodzice mieli swoje konspiracyjne życie. Wzniosłe i mniej wzniosłe.

„Złodzieje żarówek” to bardzo dobra powieść. Autorowi udało się wybrać całą esencję komunistycznego bytowania Polaków, pokazując nie tylko PRL-owski survival, doskonale przygotowujący naród na wojnę atomową, (aby ten nie wszedł z wprawy, „zajęcia” odbywały się każdego dnia), ale także udało się temu bytowaniu nadać barw (i humoru) poprzez mityczne przetworzenie. To nie jest kolejna opowieść o życie w komunie na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w bloku z wielkiej płyty. Wiem, że dla wielu czytelników takie „zaanonsowanie” fabuły już mogłoby być zniechęcające. W tej powieści jest znacznie więcej. Mogłabym nawet wyobrazić sobie ekranizację opowieści Tadeusza. Małe historie i ta wielka historia, która przemyka dyskretnie, bardzo zgrabnie wpleciona w życiorysy bohaterów.

Moje doświadczenie PRL-u jest dość mgliste, ale są też elementy ostre, które z tej mgły się wyłaniają. A lata dzieciństwa zawsze są święte, niezależnie od tego, na jaki czas przypadają. To u Różyckiego również da się wyczuć. Neony, młynki, kawa w ziarnach, kolejki – pamiętam, choć to naprawdę wczesne dzieciństwo. Powieść “Złodzieje żarówek” nie jest dla mnie powrotem do przeszłości. Odnajduję w niej świetną opowieść osadzoną w konkretnych czasach, z konkretnym sztafażem, z wyrazistym narratorem, który dostaje ode mnie sto procent uwagi i zrozumienia. To bardzo solidna powieść z charakterem, z pomysłem, który mnie przekonał. Tomasz Różycki pokazał, że można o czymś, o czym już napisano tak wiele, napisać jeszcze raz w bardzo autorskiej, oryginalnej wersji.

Editress