Trzy tłumaczki / Krzysztof Umiński ; [projekt okładki i stron tytułowych, opracowanie graficzne i typograficzne Anna Pol]. Wydanie pierwsze. – Warszawa : Marginesy, 2022. – 333, [3] strony : faksymilia, fotografie, portrety ; 23 cm.

Tytuł, który zaproponowałam jest może trochę jak oksymoron, ale inspirowany słowami jednej z bohaterek omawianej książki „Trzy tłumaczki” Krzysztofa Umińskiego. Bo to opowieść o żmudnej walce z żywiołem słowa i o wybitnych osobowościach, które umiały do tej walki stanąć. Czasem nierównej i toczonej w trudnych warunkach.

Dłubanie godzinami w jednym zdaniu. Szukanie najlepszej wersji. Jak oddać niuanse, trafić w sens i przekaz autora? Nie pozostaje nic innego, jak rozkładać na czynniki pierwsze, czasem wymaga tego nawet jednosylabowe słowo. Słowo zamienione na słowo? Nie, czasem jedno słowo, wymaga trzech innych lub słowotwórczej inwencji. Zapełniają się notesy możliwymi interpretacjami, naprowadzającymi śladami. Tak w bólach rodzi się przekład. Rzetelny, uczciwy, z baterią dobrych słowników w pogotowiu. Trzeba kochać takie zajęcie, aby uczciwie się mu oddać, z myślą o czytelnikach, mając na uwadze jakość, bo zdecydowanie wciąż nie o pieniądze tu chodzi… Nawet dziś, choć po II wojnie światowej, kiedy bohaterki Krzysztofa Umińskiego rozpoczynają karierę w przekładzie – pieniądze za prace translatorskie były jeszcze bardziej nędzne. Lektura listów Joanny Guze, jednej z bohaterek książki, które świetnie dokumentują perypetie życiowe tłumaczki, doskonale obrazuje, z czym musiała się zmagać młoda kobieta, samotna matka, aby uprawiać swój zawód i przeżyć. Czasem trzeba było tłumaczyć książki, które „splendorów i stanowisk” nie przynosiły. Na marginesie tego wątku Krzysztof Umiński pyta: „za co odpowiada tłumacz? Czy tylko za jakość swej pracy? Czy również za idee, które niesie przetłumaczona przezeń książka?”. I przywołuje współczesną dyskusję w środowisku tłumaczy, którą wywołał Jerzy Jarniewicz, sugerując, że tłumacz odpowiada za to jak tłumaczy i co tłumaczy. Z tym polemizował Rafał Lisowski, który stwierdził, że niewielu tłumaczy ma realny wpływ na to, co się przekłada, a „żyć z czegoś trzeba”. Sam Umiński podsumowuje to tak:

„Przyznaję, bliższy jest mi maksymalizm Jarniewicza. Uważam, że tłumaczyć warto wtedy, kiedy się książkę uważa za cenną, inaczej człowiek świadomie uczestniczy w zaśmiecaniu świata. A przecież sam więcej niż raz sprzeniewierzyłem się tej zasadzie (m.in. próbując zarobić na pisanie tej książki) i wiem, że czasem trudno uniknąć tłumaczenia książek głupich i złych. Zwłaszcza gdy ktoś żyje wyłącznie z przekładu. Lub jest debiutantem. Lub samotnie wychowuje dziecko”.

Zawód trudnych wyborów, obarczony pasją, która, aby mogła trwać, czasem wymaga kapitulacji wobec słabszych tytułów. A mimo to, Joanna Guze, Maria Skibniewska i Anna Przedpełska-Trzeciakowska zapisują się w historii polskiego przekładoznawstwa jako wybitne tłumaczki, które „sprowadziły” do Polski wielu wybitnych autorów i ich utwory. Powieści już kultowe, bez których nie można wyobrazić sobie literatury – „Trzej muszkieterowie”, „Hobbit”, „Dżuma”, „Duma i uprzedzenie”…

Opowieść o tych trzech kobietach-tłumaczkach jest również opowieścią o bardzo trudnych czasach. Autorowi udało się odmalować los tych kobiet i jego tło. Mocne, ekspansywne, naznaczające. Listy Joanny Guze to skreślony na papierze zapis trudnych lat powojennych, obraz państwa, w którym o wszystko, nawet o najbardziej podstawowe sprawy bytowe, trzeba było się „szarpać”. Ale nie tylko proza życia się w nich zamyka, bo także piękny zapis życia literackiego, kulturalnego. Korespondencja z Julią Hartwig, Andrzejem Vincenzem, Gustawem Herlingiem-Grudzińskim, Józefem Czapskim, Andrzejem Kijowskim.  Bardzo interesująca jest część poświęcona tłumaczeniu powieści Alberta Camusa, z którym tłumaczka nawiązała kontakt korespondencyjny. Wszystko na tle przeobrażeń politycznych w Polsce, które raz zezwalały, raz zabraniały wydawać konkretnych autorów. Umiński oddał również sytuację Camusa we Francji i jego sporów z Sartrem, a także polską recepcję jego powieści.

Joanna Guze „dostarczyła” wielu znakomitych tytułów z literatury francuskiej. Żeby się o tym przekonać, wystarczy rzucić okiem na zestawienie tłumaczeń, które podsumowuje rozdziały poświęcone tej tłumaczce. Po niej przychodzi nam przyjrzeć się Annie Przedpełskiej-Trzeciakowskiej. Uczestniczka powstania warszawskiego, anglistka, najczęściej łączona jest z powieściami Jane Austin, które mogła z sukcesem tłumaczyć, między innymi dzięki mamie, która mając kontakt z dawną arystokracją, wspomagała tłumaczenie dialogów czy fraz w rodzaju „two courses”, ale sama tłumaczka zebrała także pokaźny zbiór książek o Jane Austin i jej czasach. Żeby przygotować dobry przekład, potrzebny jest szeroki kontekst. I czynnik ludzki. Stąd uważam, że sztuczna inteligencja jeszcze długo nie zastąpi tłumacza „z krwi i kości”. Bo czy AI będzie wiedziała, że dawniej „two courses” oznaczało „rybę i pieczyste”?

Umiński przedstawia także strategie tłumaczki w wyborze rozwiązań, wskazuje na jej warsztat, czasem konieczność obrony swoich wyborów przekładowych. Porównuje z innymi tłumaczeniami. Ile kłopotu może sprawić sam tytuł, interesująco opisuje przy okazji Faulknera i jego powieści, którą znamy pod tytułem „Wściekłość i wrzask”.

„Uważam, że każdy przekład jest klęską. Właściwie chodzi o różnicę punktów w tej przegranej, żeby była jak najmniejsza” – mówi Anna Przedpełska-Trzeciakowska i pewnie wielu tłumaczy może się pod tymi słowami podpisać. Nie da się tłumaczyć bez strat, a nieprzekładalność jest zmorą tłumacza, który dokonuje nadludzkich wysiłków, aby choć trochę oddać „sens i treść”.

Trzecia z bohaterek Umińskiego to Maria Skibniewska, znana jest z tłumaczeń Tolkiena. Poza jej dorobkiem translatorskim, o niej samej niewiele można powiedzieć i autor skupił się głównie na jej dorobku.

„Rozziew między astronomicznym dorobkiem przekładowym Skibniewskiej a znikomością śladów, jakie po niej pozostały, poraża. Trudno przez chwilę nie pomyśleć, że coś jest na rzeczy. Że chciała zniknąć, rozpuścić się w przekładzie.”

Skibniewska wiodła samotniczy tryb życia, oddana przez wiele godzin codziennemu przekładowi. Bezdzietna wdowa wypełniała czas pracą. Tłumaczyła z francuskiego i angielskiego. Ale przede wszystkim w pamięci funkcjonuje jako pierwsza tłumaczka dzieł Tolkiena. Tolkienowskie pierwsze przekłady to bardzo ciekawy wątek w książce Umińskiego. Interesujące jest także to, jak autorzy uczestniczą w procesie przekładu swoich książek na inne języki. Czasem bywa to obezwładniające. Tolkien przede wszystkim dawał instrukcje dotyczące nazw własnych i bardzo mu zależało, żeby trzymać się jego propozycji nazewnictwa.

Camus, Dumas, Austin, Faulkner, Tolkien, Salinger, Wolfe, Sillitoe, Updike, James, Dickens, Bradbury, Malraux…. i jeszcze wielu innych. Byli szansą, ucieczką od szarości i koszmaru życia w państwie komunistycznym. Uciekały tłumaczki, a po nich – czytelnicy. Okładki pierwszych wydań można zobaczyć w „Trzech tłumaczkach” Krzysztofa Umińskiego – książce o literaturze, jej celach, wartościach. Książce o żmudnej, cichej pracy tłumaczy, tak często niedocenianej, a która „kosztuje”.  Ilu bohaterów, ile akcji, zdarzeń ominęłoby naszą wyobraźnię już od dzieciństwa, gdyby nie tłumacz.

„Trzy tłumaczki” znalazły się w finale Górnośląskiej Nagrody Literackiej „Juliusz”, trzymam kciuki, aby październikowe rozstrzygniecie konkursu przyniosło Krzysztofowi Umińskiemu zadowolenie 🙂

Editress