Pechowy literat i inne opowiadania, nowele, humoreski / Tadeusz Dołęga-Mostowicz ; wybór i opracowanie Jarosław Górski. Warszawa : Iskry, copyright © 2021. – 269, [3] strony ; 20 cm.

Przyznam, że uczuciem, które dominowało we mnie w trakcie lektury „Pechowego literata i innych opowiadań, nowel, humoresek” była nostalgia. Dlaczego? Bo oto wracamy do świata, w którym kochano fabułę, kochano tekst, kochano powieść, humor zaprezentowany słowem pisanym. Nie memem, obrazkiem, jednym zdaniem bez polotu i literackiego waloru, ruchomym obrazem z puentą, prostą, by nie rzec – prostacką. Jakże tęskno mi się zrobiło za światem, w którym drobno zadrukowane szpalty były namiętnie rozczytywane. Skąd ta myśl? Za sprawą wstępu Jarosława Górskiego, który dokonał wyboru tekstów Tadeusza Dołęgi-Mostowicza z lat 1925-1939. Tekstów, które publikowane w codziennej prasie, były wielce pożądane. We wstępie czytamy: Publiczność prasowa tamtego czasu, co dziś trudno sobie wyobrazić, wręcz domagała się w swoich ulubionych tytułach literatury. I to nie tylko powieściowych odcinków wymagających systematycznego śledzenia, ale także lekkich opowiadań, nowelek, humoresek, politycznych alegorii, które można było z przyjemnością przeczytać przy śniadaniu i kawie (w gazetach porannych) lub przed snem (w gazetach wieczornych), a potem o nich zapomnieć.

Zapomnieć, czy nie – widać tę potrzebę obcowania ze słowem pisanym, która dziś jest zdecydowanie w odwrocie. Czytanie po nagłówkach, marketingowo skrojonych, uciekanie od dłuższych teksów, kryzys prasy drukowanej. A tymczasem w świecie Dołęgi-Mostowicza, w opowiadaniu „Szary pan” czytamy: Przedział wagonu pędzącego z Warszawy, gdzieś w kierunku Gdyni czy Zakopanego. W kącie wygodnie ulokował się dość młody jeszcze mężczyzna w szarym podróżnym ubraniu, zagłębiony w lekturze wielkiej płachty jakiegoś londyńskiego dziennika. Na dłużej mu widać tego starczy, bo obok piętrzy się sterta różnych ilustrowanych i nieilustrowanych wydawnictw angielskich. Tak jest zaabsorbowany studiowaniem tych kilometrowych arkuszy zasianych drobnym makiem druku, że nawet nie zwraca uwagi na dwie młode przedstawicielki płci ozdobnej i ich szarmanckiego towarzysza, którzy właśnie napełnili przedział swą pachnącą paryskimi perfumami inwazją.

Ale dobrze. Bez dalszego utyskiwania nad problemami czytelnictwa, bo na inne walory „Pechowego literata…” należy zwróć uwagę. A jest ich wiele. Zapraszam zatem do lektury tych ciekawie złożonych w jeden tom tekstów Tadeusza Dołęgi-Mostowicza, ponieważ odczarowują go jako autora „Kariery Nikodema Dyzmy”, czy losów „Znachora”, którym kinematografia zrobiła największą sławę. (I słusznie). Film był zresztą wielką miłością literata.

Tadeusz Dołęga-Mostowicz był bardzo zdolnym pisarzem, z głębokim wczuciem, umiał być w samym centrum tętniącego życia i oddać je słowem. Doskonale czuł się w wielu formach literackich i ten zgrabny zbiór jest znakomitym tego dowodem. Warto sprawdzić, jak dobrze autor władał słowem i potrafił wyczarować niesamowite literackie obrazki. To bardzo udana podróż do czasów II Rzeczypospolitej. Możemy poczuć atmosferę tego okresu, podsłuchać rozmowy, które pisarz oddał w kolorycie epoki, przejść ulicami, zobaczyć teatralną widownię, uczestniczyć w życiu towarzyskim i politycznym. Bywa rozczulająco i zabawnie, zaskakująco i z przymrużeniem oka. Z codziennej obserwacji, Mostowicz umiał wyczarować niezwykły tekst, jak ten o fiołkach („Fiołki na deszczu”), sprzedawanych na ulicy: – Kupcie fiołki, ociekające ciepłą wodą deszczową! Już nikt nie uwierzy w powrót zimy! Nikt! Wszyscy chłoniemy łagodne miękkie powietrze, upajamy się wonią kwiatków (muszą pachnieć!), idziemy osłonięci parasolem pod rozkosznym dudnieniem kropelek…  Ciepły deszcz – wiosna.

Czy można dziś oczekiwać takiego tekstu w codziennej prasie? Jaki byłby jego odbiór? Cóż, patrzmy dalej. Przed nami korowód barwnych postaci, polityków, redaktorów (tu wątek autotematyczny, który pisarz oddał z wielkim dystansem i humorem!), typków spod ciemnej gwiazdy, którzy zapełniają publicystyczny i literacki świat Dołęgi-Mostowicza. Prawdziwy przekrój społeczny z doskonałą charakterystyką, prezentującą całą paletę dystynktywnych zachowań, przynależnych różnym grupom społecznym. W niektórych tekstach można dostrzec już „zapowiedź” Dyzmy.

Mostowicz umie przenieść zastaną rzeczywistość w literacki obraz, krótki, krotofilny, autentyczny. Wsłuchuje się w język ulicy, doskonale wykorzystuje literackie potencjały różnych form. Zajrzymy do teatru, “szalonego tramwaju”, zobaczymy polityczną szopkę. Nietuzinkowe spojrzenie na święta Wielkanocne, Bożego Narodzenia i reminiscencje wojenne, prawdziwie zaskoczą. Ponadto zderzymy się z ówczesnymi problemami – mieszkaniowymi czy restauracyjno-usługowymi – tak – na przykład problem napiwków zręcznie oprawiony w ramy szczególnego humoru i literackiej swady, wywołuje szeroki uśmiech.   

“Pechowy literat…” to znakomita podróż w przeszłość z wielką klasą literacką. Ukłon wdzięczność dla Jarosława Górskiego, który wybrał esencję. (Choć pewnie były dylematy wyboru). Zbór jest jak sądzę, bardzo reprezentacyjny i udany, istotnie widzimy Dołęgę-Mostowicza w innym świetle. Literacki talent pozwala na przypuszczenia, że autor uraczyłby nas jeszcze wieloma wspaniałymi opowieściami, felietonami, humoreskami i powieściami, względem którym miał wielkie plany – także filmowe, gdyby nie zbyt szybko przerwana linia życia. Tymczasem delektujmy się tym, co nam podane. Tadeusz Dołęga-Mostowicz jako dziennikarz – nie zawiedzie. Liczę, że będzie to sentymentalna podróż dla wielu czytelników.  

Editress