Bo w ogniu doświadcza się złoto,
a ludzi miłych Bogu – w piecu utrapienia.

Syr 2 ,1-14

Legenda o języku / Pavol Rankov ; z języka słowackiego przełożył Tomasz Grabiński. Wydanie I. – Wrocław : Książkowe Klimaty, 2020. – 407, [4] strony ; 20 cm. (Słowackie Klimaty)

Tym razem padło na literaturę słowacką, którą odkrywam od pewnego czasu z dużym zainteresowaniem, głównie za sprawą wydawnictwa Książkowe Klimaty. W ramach serii Słowackie Klimaty ukazało się kilka interesujących tytułów. Solidnie prezentuje się Pavol Rankov, laureat Nagrody Literackiej Europy Środkowej „Angelus” z 2014 roku. Literacką znajomość z tym słowackim prozaikiem rozpoczęłam właśnie od nagrodzonej powieści „Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej)”. Po drodze były „Matki”, świeżo jestem po lekturze „Legendy o języku”, powieści, której chciałabym się bliżej przyjrzeć.

Przyznaję, że tytuł mnie zwiódł. Wiedząc, że powieść przenosi nas w “czasy czechosłowackie”, początek lat 70-tych, sądziłam, że będzie to zderzenie, rozprawa z nowomową. Tym „quasi-językiem” – jak pisał Michał Głowiński –  „totalitarnym wysłowieniem w komunistycznej wersji”. Owszem, autor  umiejętnie wkłada postaciom nowomowę w usta i potrafi ją obśmiać, ale nie czyni z niej głównego tematu rozważań. Pojawia się język propagandy, posługują się nim postacie partyjne, ukształtowani ideowo studenci. Bohaterowie „opozycyjni”, że tak ich nazwę, używają nowomowy wyłącznie w sposób prześmiewczy. Quasi-język leje się z prasy i telewizji, jest zatem w jakimś sensie bohaterem, ale nie najważniejszym. O inny język bowiem autorowi chodzi. Ten, powiedzmy, dosłowny. Język świętego Jana Nepomucena, którego historia życia i męczeństwa jest przed nami nietuzinkowo odsłaniana. Nota bene Nepomucen jest patronem języka czeskiego, choć rozwinął go i uporządkował  Jan Hus – który również zaistnieje na kartach powieści. Nepomucen jako „wróg klasowy” – gdyby zastosować ówczesną nomenklaturę, Hus jako powiedzmy „delegat z pola walki o to, co jedynie słuszne”.

Długo próbowałam wyprowadzić sobie jakąś myśl przewodnią tej powieści. Zamysł, intencję autora. Widzę ich kilka. Żadna jednak nie jest dominująca w moim odczuciu. Co czytelnik znajdzie w tym utworze? Historię – tę dużą i małą. Zbiorową i indywidualną. Człowiek w trybach historii, jednostka w totalitaryzmie – w wersji komunistycznej. Rankov pokazuje tworzenie historii, w jedynie słuszny sposób – metodą marksistowską. Ciekawy chwyt umieszczenia akcji na wydziale historii Uniwersytetu Karola w Pradze daje duże możliwość narracyjne. Grupka studentów Tomáš,  Tánia, Martin, Klára – dwoje wierzących i dwoje ateistów, jednakowo niechętnie nastawiona do czechosłowackiej rzeczywistości, świeżo naznaczonej Praską Wiosną, stanowi wdzięczny materiał do budowania opozycji wobec komunistycznego adiunkta Šindelářa, którego autor tak charakteryzuje:

Język tego doktora Šindelářa jest pełen różnego rodzaju sformułowań i frazesów. Jest to stuprocentowy towarzysz, który w roku sześćdziesiątym ósmym nie uległ pokusom demokracji.

Jak wielu… Młodzi studenci pierwszego roku historii stają więc wobec zakłamań i nowych metod, które mają ukształtować prawomyślne myślenie. Zdecydowanie udaje się autorowi uchwycić wypaczenia i koszmar tego systemu. Obłudę, fałsz, zakłamanie, głupotę, bezprawie i całą brutalność. Obok tego codzienne, jakże szare życie, zderzone z obłędem ideologii, która wdziera się we wszystkie zakamarki egzystencji. Jak uporczywa ulewa, która w powieści dręczy Pragę. Bardzo wymowny obraz. Bardzo sensualny. Czytelnik moknie z bohaterami. Powieść ma atmosferę i wyraziste problemy – te zwyczajne, jak braki w sklepach, te poziom wyższe, jak nieporozumienia dwóch złączonych narodów. Którym językiem się posłużyć, zastanawiają się bohaterowie? Słowackim, czeskim?

Skupiając się na postaciach. Autor wykreował żywych bohaterów, oddał wiernie życie studenckie tamtych czasów i wszystko co się z nim wiąże – akademiki, bigbit, czyny społeczne i lichą stołówkę. Należy również koniecznie podkreślić to, że ważnym bohaterem powieści jest Praga, jej zabytki – kościoły, kamienice, ulice. Nie mówiąc już o Moście Karola i kluczowej dla całej historii figury Jana Nepomucena.

Wracając do fabuły. Opowieść ma w sobie jeszcze jedną narracyjną nić, która niepokoi, rodzi obawę o losy dopiero poznanych bohaterów. Autor przenosi czytelnika w czasy współczesne, przestawia nam kobietę, tkwiącą od lat w obłędzie po ciężkich przeżyciach, które miały miejsce właśnie w początkach lat 70-tych. Wiemy, że studiowała historię. Krótko, ale intensywnie. Jan Nepomucen i historia średniowiecznych Czech mocno zaprząta jej głowę. Kim jest i jakie ma znaczenie dla fabuły? Co ją łączy z Tomášem,  Tánią, Martinem i  Klárą. Coś wisi w powietrzu…

W „Legendzie o języku” czechosłowacka historia staje naprzeciw historii czeskiego średniowiecza. Co wspólnego może mieć czternastowieczny męczennik, spowiednik z człowiekiem przygniecionym komunistycznym reżimem? Znak sprzeciwu? Ofiara? Zderzenie niewiary z wiarą? Wierność prawdzie i zasadom?
Milczenie zabija Jana Nepomucena, święty staje w ogniu cierpienia i męki, broniąc tajemnicy spowiedzi. Milczenie jest złotem… hartowanym w ogniu. Skryte i ciche dążenia bohaterów do poznania prawdy historycznej stają się ich utrapieniem i tragedią, której nie przeczuwali. Finał jest przejmujący.

Małą łyżkę dziegciu zostawiam koniec. Powieść wydaje się trochę przegadana, nie we wszystkich punktach wiarygodna. Łatwość z jaką studenci pierwszego roku zdobywają kontakty z naukowcem – cudzoziemcem, pracującym przy ekshumacji Nepomucena wydaje się mało prawdopodobna. Jak również jego szczerość w ujawnieniu wyników badań grupce młodych ludzi, których tożsamość mogła być fałszywa. Kilka takich mało przekonywujących obrazków powieść zawiera.

„Legenda o języku” odkrywa ciekawe i straszne karty czeskiej historii. W prostym podsumowaniu – to opowieść o zniewoleniu, podwójnym myśleniu, poszukiwaniu prawdy i  pragnieniu życia pełną piersią w każdych warunkach. Myślę, że to tematy znane i oswojone przez polskiego czytelnika, jak milczące nepomuki, czyli figury Jana Nepomucena, często obecne w polskim krajobrazie.

Na koniec ukłony dla tłumacza, Tomasza Grabińskiego, który od lat prezentuje słowacką literaturę wartą odkrycia, a z Rankovem kolejny raz stworzył udany tandem.

Editress